ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΤΗΣ ΧΟΡΤΙΑΤΗ
Σταυρίδου Χρύσα, Κυβιρτζίκης Ευστράτιος
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΟ: ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ»
ΤΕΥΧΟΣ 108, ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ 2012
Παιχνίδια με τις λέξεις: Η περίπτωση της Θέτης Χορτιάτη
Χρύσα Σταυρίδου, Στράτος Κυβιρτζίκης, Εκπ/κοί Πρωτοβάθμιας Εκπ/σης
Περίληψη
Το παιχνίδι με τις λέξεις σπάει τους φραγμούς της συμβατικής γλώσσας καθώς οι λέξεις ηχοποιούνται, παραμορφώνονται, γίνονται ευκίνητες διεγείροντας τη φαντασία με τη λεκτική δόνηση. Το λεκτικά παιχνίδια αρέσουν στα παιδιά γιατί χρησιμοποιούν τις λέξεις σαν παιχνίδια στα χέρια τους. Με τα γλωσσικά παιχνίδια καλλιεργείται η γλώσσα, δημιουργείται πνευματική εγρήγορση και οξύνεται η κριτική σκέψη.
Η Θέτη Χορτιάτη επινοεί γλωσσικά παιχνίδια με ήχους, λέξεις και εικόνες. Παιχνίδια που διδάσκουν και διασκεδάζουν. Παίζει με το παράλογο και τη δυναμική των λέξεων αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Τα παιχνιδόλεξα αποτελούν άριστες γλωσσοφωνητικές ασκήσεις και πηγή έμπνευσης για ποιητικές δημιουργίες στη σχολική τάξη.
Λέξεις –κλειδιά: παιχνίδια με τις λέξεις, γλωσσικά παιχνίδια, Θέτη Χορτιάτη, παιχνιδόλεξα, λεκτικά παιχνίδια
Εισαγωγή
Η λογοτεχνία απελευθερώνει τη λέξη από τη στενή έννοια που της δίνει το λεξικό και μέσα από την απελευθερωτική αυτή διαδικασία της γλώσσας, η λέξη αποκτά ηχόχρωμα, λάμψη και μια μοναδική δύναμη να μεταφέρει τον αναγνώστη σε έναν κόσμο μαγικό γεμάτο συναισθήματα. Σ’ αυτόν τον κόσμο ο αναγνώστης ξεπερνά τον πραγματικό κόσμο θεληματικά με τη βοήθεια της φαντασίας, ελέγχοντας πάντα τον κόσμο των ονείρων αλλά και τον πραγματικό κόσμο.
Οι συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας κάνουν παιχνίδι την τέχνη τους και οι λέξεις ηχοποιούνται, γίνονται αδιαφανείς, παραμορφώνονται γίνονται ευκίνητες, απελευθερωμένες από την καθημερινή τους σημασία, ανατρέποντας τους κανόνες της γλώσσας προκαλώντας γλωσσικό χιούμορ.
Αυτό το παιχνίδι των λέξεων γίνεται παιχνίδι για τα παιδιά και προσφέρει αισθητική απόλαυση. Ο Ροντάρι(1994) υποστηρίζει πως τα παιδιά χρησιμοποιούν τις λέξεις σαν παιχνίδια στα χέρια τους. Παίζουν με τα σημαίνοντα και τα σημαινόμενα, τα οποία ανοίγουν νέους ορίζοντες στη φαντασία και στη γλωσσική καλλιέργεια των παιδιών. Οι ήχοι των λέξεων συμμαχούν με άλλες ομόηχες λέξεις, σχηματίζοντας καινούριους συνδυασμούς.
« Η Παιδική Λογοτεχνία που αντλεί από τον κόσμο του παιδιού για να το αποδώσει πάλι πίσω στο παιδί, είναι φυσικό να ασχολείται με το παιχνίδι που είναι ένα από τα υλικά της. Σαν καράβι στολισμένο με ολοζώντανα τα παιδικά σύμβολα, τα φεγγαράκια, τους χαρταετούς, τα μπαλόνια, τα γλειφιτζούρια, τις πεταλούδες, περιμένει μ’ ανοιχτά πανιά να πάρει τα παιδιά και σαλπάρει για ταξίδι και παιχνίδι μέσα στον κόσμο της φαντασίας, στην απέραντη θάλασσα του νου με τις ατέλειωτες σκέψεις που πάνε κι έρχονται κύματα κύματα»( Χορτιάτη 1987:226).
Η Θέτη Χορτιάτη επιχειρεί από το 1986 μέχρι σήμερα να παίζει παιχνίδια λεκτικής φαντασίας έχοντας συμπαίχτες της τα παιδιά που τα προτρέπει να αυτενεργήσουν για να λύσουν το γρίφο ή να ανακαλύψουν τις μαγικές εικόνες πίσω από τις λέξεις. Επινοεί δημιουργικά γλωσσικά παιχνίδια με ήχους, λέξεις, εικόνες και ιδέες. Παίζει με το παράλογο και τη δυναμική των λέξεων στους στίχους των ποιημάτων της και η ελληνική γλώσσα( με τα παράγωγα, ομόηχα, συνώνυμα κλπ.) γίνεται παιχνίδι και μάθηση.
Γλωσσικά παιχνίδια
Γλωσσικά παιχνίδια, ή γλωσσοπαίχνιδα, ή λογοπαίγνια, ή παιχνιδόλεξα, ή λεκτικά παιχνίδια, είναι παιχνίδια με λέξεις που χρησιμοποιούν τα παιδιά ενταγμένα σε άλλα παιχνίδια και τα συναντούμε σε έμμετρη μορφή.
Τα γλωσσικά παιχνίδια έχουν ιδιαίτερη σημασία για τα παιδιά καθώς συμβάλλουν στην δημιουργία εννοιών και στην απόδοση σχημάτων και ενισχύουν την ανάπτυξη της γλώσσας (Τσιλιμένη, 2005). Σ’ αυτά τα λεκτικά παιχνίδια εντοπίζουμε στοιχεία της παιδικής λογοτεχνίας, όπως χιούμορ, γλωσσοπλασία, ηχοποίηση λέξεων, φωνών ή κραυγών.
Ανάλογα με την πηγή προέλευσής τους χωρίζονται σε α)λαϊκά γλωσσικά παιχνίδια και β)έντεχνα γλωσσικά παιχνίδια(Αναγνωστόπουλος, 1998).
Λαϊκά γλωσσικά παιχνίδια
Τέτοια γλωσσικά παιχνίδια είναι τα ταχταρίσματα, οι γλωσσοδέτες, τα μαντέματα, τα λαχνίσματα. Ο γλωσσοδέτης είναι: «ένας ηχολογικός συνδυασμός όπου τα μέταλλα της γλώσσας μας μπορούν να τονίσουν και εικονικά στοιχεία, διεγείροντας τη φαντασία με τη λεκτική δόνηση. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το γλωσσοδέτη, παιχνίδι λεκτικό, παιχνίδι λεκτικής φαντασίας. Ένα τρελό παιχνίδι που σπάει τους φραγμούς της συμβατικής γλώσσας και φτάνει στην υπέρβαση, στην ιδιογλωσσία, την γλωσσολαλιά» (Χορτιάτη, 1998:175)
Έντεχνα γλωσσικά παιχνίδια
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα λίμερικς, τα παιχνιδόλεξα, τα λογοπαίγνια, τα παιχνίδια με λέξεις, παιχνιδοποιήματα και στιχουργήματα των λογοτεχνών γραμμένα με χιούμορ και φαντασία. Με τα γλωσσικά παιχνίδια καλλιεργείται η γλώσσα, γίνεται κατανοητή η πολυσημία των λέξεων, η κυριολεξία, η μεταφορά, το χιούμορ, η ειρωνεία (Αναγνωστόπουλος, 1998). Από τους πρώτους που αναφέρθηκαν στα «παιχνίδια της γλώσσας» είναι ο Τζιάνι Ροντάρι στο βιβλίο του «Γραμματική της Φαντασίας». Ο Ροντάρι πιστεύει ότι είναι ανάγκη να αποκτήσει η φαντασία κύρια θέση στην εκπαίδευση. Παρομοιάζει τη λέξη με την πέτρα που πέφτει στα ήρεμα νερά της λίμνης προκαλώντας ομόκεντρα κύματα που απλώνονται στην επιφάνεια, παρασέρνοντας στην κίνηση αντικείμενα που ήταν πριν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο και τα αναγκάζει να αντιδράσουν και να σχετιστούν μεταξύ τους. Σαν την πέτρα, με τον ίδιο τρόπο, μια λέξη που πέφτει τυχαία στο μυαλό μας δημιουργεί αλυσιδωτές αντιδράσεις παρασέρνοντας στην πτώση της ήχους, εικόνες, όνειρα, αναμνήσεις, ξυπνώντας με τον τρόπο αυτό τη φαντασία. Η λέξη κινείται με ορμή προς όλες τις κατευθύνσεις, βυθίζεται στο παρελθόν και βγάζει στην επιφάνεια παρουσίες βυθισμένες. Μια οποιαδήποτε λέξη λειτουργεί ως μαγική λέξη για να ξεθάψει κι άλλες που είναι χαμένες στο χρόνο. Ο Ροντάρι παίζει με τη φαντασία, με συνειρμούς λέξεων, με ρίμες, συνειρμικές εικόνες που ξεκινούν από μια τυχαία λέξη που μπορεί να λειτουργήσει σαν μαγική, παίζει το παιχνίδι της μνήμης, της ονειροπόλησης. Τέτοια παιχνίδια είναι τα παιχνίδια με διώνυμα, παιχνίδια με φράσεις- ερέθισμα, παιχνίδια ανατροπής, παραμυθοσαλάτες, παιχνίδια με την τράπουλα του Προπ κ.ά.
Τα παιδιά αρέσκονται στο να παίζουν με τις λέξεις για να γίνει η προέκταση του παιχνιδιού τους, διασκέδαση και γέλιο (Χορτιάτη,1994:76). «Όλες οι καλλιεργημένες γλώσσες του κόσμου έχουν παιχνίδια λεκτικά, παιχνίδια λεκτικής φαντασίας, όμως στη δική μας γλώσσα την ελληνική, την πιο πλούσια γλώσσα της Ευρώπης, την πιο καλλιεργημένη γλώσσα της Ευρώπης, θαρρείς περνάει ο ήλιος να παίξει και γίνεται λεκτικό παιχνίδι στραφτάλισμα με τις λαμπερές ελληνικές μας λέξεις»(Χορτιάτη, 1998:176).
Η λεκτική φαντασία, όρος σύνθετος με πολυεπίπεδη λειτουργία, δεν είναι άλλο από τη δημιουργική πνοή, την ποιητική δύναμη του συγγραφέα και συνίσταται:
- Στη συνειρμική αλληλουχία ρητορικών σχημάτων(επαναλήψεων, αντιθέσεων, κ.τ.λ) και αφηγηματικής λειτουργίας του λόγου.
- Στη δημιουργία της αίσθησης φανταστικού χώρου με μαγικά και ονειρικά στοιχεία.
- Στη δημιουργία χιούμορ στον τίτλο των έργων ή στις ονομασίες των ηρώων (Ακριτόπουλος,2007:5-6).
Σύμφωνα με τον Τζιάνι Ροντάρι το γλωσσικό παιχνίδι και η αμφισβήτηση των συμβατικών κανόνων επικοινωνίας αποτελούν γνωρίσματα των νεωτεριστικών πειραματισμών από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Στο γλωσσικό παιχνίδι κυριαρχεί η περιφρόνηση της νοηματικής αλληλουχίας και οι αναπάντεχες σημασιολογικές συζεύξεις. Αναδεικνύεται η αυτοτέλεια της λέξης, η οποία ενεργοποιεί μια σειρά από ηχητικούς και οπτικούς συνειρμούς.
Το παιχνίδι με τις λέξεις είναι ένα τρελό παιχνίδι που σπάει τους φραγμούς της συμβατικής γλώσσας φτάνοντας στην υπέρβαση. Ο Ροντάρι(1994:45) αναφέρει πως ένας τρόπος να κάνουμε τις λέξεις γόνιμες, από την άποψη της φαντασίας, είναι να τις παραμορφώνουμε. Αυτό αρέσει στα παιδιά, το βλέπουν σαν παιχνίδι γιατί τους βοηθά να εξερευνήσουν τις δυνατότητες των λέξεων, να τις δαμάσουν, υποχρεώνοντάς τις να κάνουν πρωτότυπες αποκλίσεις.
Το παιχνίδι των λέξεων και η δημιουργική φαντασία ξεπερνούν τα όρια της κοινής λογικής ωστόσο είναι μια ευχάριστη και διασκεδαστική διαδικασία.
Ο αναπάντεχος συνδυασμός λέξεων που περιέχει το στοιχείο του παραλογισμού δημιουργεί πνευματική εγρήγορση, αφύπνιση του νου, με χιούμορ, λεκτικά αστεία και παράταιρα ταιριάσματα λέξεων. «Η αχαλίνωτη φαντασία, η δροσιά, η ζωντάνια, η χαρά, η έκπληξη- τα βασικά γνωρίσματα του παιχνιδιού- συνθέτουν τον κόσμο του χιούμορ: φωτεινός, ασφαλής και άκακος όπως είναι, έλκει τα παιδιά, ικανοποιεί τις ανάγκες τους και τα βοηθά να υπερνικήσουν τις ανησυχίες και τους φόβους τους. Η πίστη του ανθρώπου στις δυνάμεις του, η χαρά της ζωής, η αισιοδοξία αποτελούν την κινητήριο δύναμη του χιούμορ»(Τζαφεροπούλου, 1991). Στην κατηγορία αυτή των έντεχνων γλωσσικών παιχνιδιών ανήκουν και τα λίμερικς.
Τα λίμερικς στην ελληνική γλώσσα μεταφράζονται ως ληρολογήματα ή λογοπαίγνια. Συμβάλλουν στην αποδέσμευση της φαντασίας, τη λογοπλασία και το χιούμορ. Στην Ελλάδα έγιναν γνωστά από το Γιώργο Σεφέρη με το βιβλίο « Ποιήματα με ζωγραφιές για μικρά παιδιά» το 1975.Τα χαρακτηριστικά τους είναι η υπερβολή, η έλλειψη νοήματος και το χιούμορ. Η γλώσσα είναι εικονοπλαστική και αναπαραστατική. Οι ήρωες είναι συνήθως ζώα, αντικείμενα αλλά και άνθρωποι. Στο λίμερικ δεν απαιτείται ανακάλυψη του νοήματος, είναι λεκτική χαρά και απόλαυση (Τσιλιμένη,2005). Στα λίμερικς ακολουθείται μια συγκεκριμένη δομή σε πέντε στίχους. Η δομή ακολουθείται ως χνάρι για τη σύνθεση, και κρατείται ο συνδυασμός των ομοιοκαταληξιών(αβε -γδ). Ο πρώτος στίχος περιέχει την παρουσίαση του πρωταγωνιστή, ο δεύτερος στίχος περιέχει την ιδιότητά του, ο τρίτος και ο τέταρτος περιέχει την πραγματοποίηση του κατηγορήματος, και ο πέμπτος στίχος εμφανίζει ένα εκκεντρικό επίθετο που να ταιριάζει στην περίσταση.
Ήτανε ένας γέρος απ’ το βάλτο
Με χαρακτήρ’ απότομο και σκάρτο
Καθιστός σ’ένα βραχάκι
Έλεγε μαντινάδες σ’ένα βατραχάκι
Εκείνος ο ψυχωφελής γέρος από το βάλτο (Ροντάρι, 1994:60-63)
Τα σχήματα λόγου που κυριαρχούν είναι το παράδοξο , η υπερβολή, το αδύνατο και η ειρωνεία η οποία μπορεί να είναι διάχυτη στο ποίημα ή συμπυκνωμένη στο επίθετο του πέμπτου στίχου. Το λίμερικ προσφέρει στα παιδιά γέλιο και γόνιμο έδαφος ν’ ανθίσει η φαντασία.
Η περίπτωση της Θέτης Χορτιάτη
Η Θέτη Χορτιάτη παίζει με τα Παιχνιδόλεξα και τα Παιχνιδόγελα και κάνει παιχνίδια σε έμμετρο λόγο, με τις λέξεις, με τα ομώνυμα, με τις οικογένειες λέξεων, παιχνίδια με τις μορφές της έκφρασης, με τις μορφές του περιεχομένου, παιχνίδια σε ποικίλες συνδέσεις. Πιστεύει πως το παιδί μέσα από τα γλωσσικά παιχνίδια νιώθει απελευθερωμένο, οξύνει την κριτική του σκέψη, την εφευρετικότητά του και την φαντασία του( Χορτιάτη,2008).
Στα «Παιχνιδόλεξα», η Θέτη Χορτιάτη προσπαθεί να κάνει παιχνίδια στην ποίηση που διδάσκουν και διασκεδάζουν. Τα ονομάζει «Παιχνιδόλεξα» γιατί παίζει με τις λέξεις. Όπως αναφέρει η ίδια: « Λέξη, τη λέξη περνώ αρμαθιές άλλοτε με κάποιο συνειρμό κι άλλοτε μ’ένα πέταγμα στο χώρο του παράλογου ή του φανταστικού, ανάμεσα σε νέα και παλιά γλωσσικά τεχνάσματα» (Χορτιάτη,1986:7).
Προσπαθεί να τοποθετήσει τα παιχνιδόλεξα κοντά στους παραδοσιακούς ρυθμούς, κρατώντας το μέτρο στο στίχο ή κάποιες φορές αφήνοντάς τον ελεύθερο, παίζοντας πάντα με τη ρίμα. Στα παιχνιδόλεξα έχει συμπαίχτη το παιδί που το ωθεί να ανακαλύψει τις μαγικές εικόνες που κρύβονται πίσω από τις λέξεις. «Τα Παιχνιδόλεξα είναι γραμμένα με ποιητική διάθεση, αλλά ίσως καμιά φορά η ποίηση σκοντάφτει και παραπατάει στο χορό των λέξεων ανάμεσα στα διάφορα σκέρτσα και τσακίσματα, όμως είναι έτοιμη να ξεπετάγεται στις καλές στιγμές, για μια ποιητική φόρμουλα στον αέρα… τα Παιχνιδόλεξα είναι σαν πέταγμα με τη μαγική σκούπα του παραμυθιού που πετάει στο πανηγύρι των λέξεων για ένα χαλάρωμα……για να βρουν τα παιδιά το παιχνιδιάρικο ύφος, τη σκανταλιά τους και το κέφι» (Χορτιάτη,1986:8). Ένα στοιχείο έντονο είναι ότι η ποιητική έμπνευση εκμεταλλεύεται το παράλογο και απίθανο, όπως τα λαϊκά παιδικά ποιήματα, τα άλογα παιχνιδάκια, που αρέσουν στα παιδιά να τα παίζουν στις γειτονιές. Αποτελούν άριστες γλωσσοφωνητικές ασκήσεις συνδυάζοντας την ποιητική χάρη, το χιούμορ και τη φαντασία.
Τα παιδιά έχουν βασιλιά /Κάποιον μπαρμπα-Ζαβολιά
Μια ντομάτα έχει ελιά/Έναν μπόγο για κοιλιά/
Όρθια σκούπα για μαλλιά/Και κρεμάει χαϊμαλιά/
Σίδερα καρφιά παλιά/Σε πορφύρα παρταλιά (Χορτιάτη, 1986:9)
Η επανάληψη του συμφώνου στο παρακάτω ποίημα προσδίδει μουσικότητα. Αυτό είναι γνωστό από τα λαχνίσματα και τους γλωσσοδέτες. Οι ηχοποιίες « φλι φλι φλι», αποτελούν μια από τις τεχνικές του γέλιου. Επαναλαμβάνεται δέκα φορές το»φι» μέσα σε έναν ποιητικό φλοίσβο:
Παίζει ο φλοίσβος φλι φλι φλι!/ Μια τραγούδι μια φιλί
Κύμα κύμα τραλαλά/Και στα βότσαλα μιλά
Κούνια μπέλα στο νερό/Τραγουδάκι από αφρό
Και χορεύει φλι φλι φλι/Το νερένιο το φιλί (Χορτιάτη και Τσιλιμένη,2000:60)
Άλλοτε παρατηρούμε λέξεις απλές, λαϊκές που αποκτούν μια ιδιαίτερη λάμψη και λειτουργικότητα όπως η λέξη κοντό- (ως α΄συνθετικό). Ποιήματα τέτοιου είδους μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διδασκαλία της γραμματικής.
Κοντοζύγωνε λαυράκι/Κι ο ψαράς με κοντοβράκι/
Κοντοστάθηκε λιγάκι/Σε κοντάρι έχει καμάκι/
Κοντόθωρος κοντακιανός/Κι ο κάβος κοντινός/
Κοντολογίς σαν ψάρευε/Κοντόβραδο πια κόντευε…… (Χορτιάτη, 1986:17.)
Άλλοτε παρατηρούμε να παίζει με τη λέξη –φυλλα( ως β΄συνθετικό):
Τριγύρω στα πορτόφυλλα/Και στα παραθυρόφυλλα/
Σταφύλια κληματόφυλλα/Τριαντάφυλλα εκατόφυλλα/
Και κλείνω τα ματόφυλλα/Τετράδια ριγόφυλλα/
Με πλουμιστά εξώφυλλα (Χορτιάτη,1986:28)
Το λεκτικό παιχνίδι, παιχνίδι της γλώσσας, μεταβάλλεται σε πνευματική δραστηριότητα, και χαρά του λόγου. Όταν το πνεύμα του παιχνιδιού είναι τα ιριδίσματα της γλώσσας με τις χίλιες όψεις και μορφές που δίνει στα πράγματα της ζωής ή της φαντασίας, τότε μπορεί να γίνει και το ξάνοιγμα του νου.
Ένα μαγείρεμα των λέξεων και των νησιών βλέπουμε στο παρακάτω παιχνιδόλεξο, ένα παιχνίδι με λαμπερές ελληνικές λέξεις:
Άνοιξα του Αιγαίου τη θύρα/Την περνώ φτάνω στη Θήρα/
Απ’ την Άνδρο και τη Σάμο/Κύματα χορό θα σύρω/
Για να πάω στην Αίγινα/Γλαροπούλι έγινα/
Πάτμο Λέρο Κω και Ρόδο/Ροδοπέταλα από ρόδο/
Άπορος πατάω στον Πόρο/Δίχως να’χω κάποιον πόρο… (Χορτιάτη, 1986:12)
Σε πολλά ποιήματα γίνεται παιχνίδι με τα ομώνυμα – ομόηχα. Η ανάγνωση τέτοιων ποιημάτων ενισχύουν την επιθυμία των παιδιών να παίξουν με τη γλώσσα.
Πήρα άριστα με τόνο/Γιατί ψάρεψα με τόνο/
Που είχε βάρος ένα τόνο/Εκτονώθηκα εντόνως/
Και με τόνωσε ο τόνος/Σ’άτονο τραγούδι όμως/
Λίγο μου’φυγε ο τόνος ( Χορτιάτη, 1986:32)
Λέξεις κρύβουν μέσα τους άλλες λέξεις: π.χ μεγάλα (με-γάλα), μεγάλο (με- γάλο) όπως στο ποίημα που ακολουθεί:
Γαλατάς γαλανομάτης / φέρνει απ’ τη Γαλάτιστα /
δυο γκούμια μεγάλα/ ξέχειλα με γάλα
Κανάτια δυο μεγάλα /γεμίζουμε με γάλα/
κι εν’ άλλο πιο μεγάλο /μοιράζουμε με γάλο/
Κάνει η μαμά με γάλα / γαλακτερά και άλλα/
κι όλα είναι μέλι γάλα (Χορτιάτη, 1986: 30)
Η συλλογή «Παιχνιδόγελα»(1988) είναι συνέχεια της συλλογής «Παιχνιδόλεξα». Το καινούριο που έφεραν αυτές οι συλλογές, εκτός από τη διάθεση για λογοπαίχνιο και το παιχνίδι των λέξεων, είναι το νοηματικά παράλογο. Μια αυθόρμητη, ασυνείδητη γύμναση της φαντασίας και της γλώσσας. Τα ποιήματα της συλλογής χαρακτηρίζονται από τη δροσιά, την ευαισθησία, το παράλογο και τη δυναμική των λέξεων.
Απ’ το μάτι της βελόνας/ δάκρυα δεν μπορούν να τρέξουν/
Κι οι βελόνες απ’ τα πεύκα/ κλαιν’ που δεν μπορούν να πλέξουν
Ο ψύλλος δεν είναι ψηλός/ κάνει τον ψηλομύτη/
Συχνά για ψύλλου πήδημα/ πηδάει τον Ψηλορείτη (Χορτιάτη,1988:57)
Παιχνίδια με κυριολεξία, μεταφορά, παράγωγα προσφέρουν διασκέδαση και μάθηση:
Κόμπο κόμπο κομποσκοίνι/Μια μια λέω την προσευχή/
Ξεκομπιάζω και ξελύνω/Κόμπο κόμπο την ψυχή/
Κι αν καμιά φορά κομπιάζω/Κι έχω κόμπο στο λαιμό/
Το κομπόδεμα ξεδένω/Κομποδένω τον καημό… (Χορτιάτη, 1986: 57)
Η ποιήτρια παίζει με τις πολυτυπίες και τα παράγωγα:
Άστρο, αστέρι, άστερο/Κι ένα τρελό πεφτάστερο/
Στον ουρανό τον ξάστερο/Σε αστραπή σκοντάφτει/.
Γάστρα αν είχαν αυτί/Θα το’λεγαν ασραύτι; (Χορτιάτη, 1986:…)
Ο αναπάντεχος συνδυασμός λέξεων που περιέχει το στοιχείο του παραλογισμού, δημιουργεί κάποια πνευματική εγρήγορση, αφύπνιση του νου, με τα λεκτικά αστεία. Το παιχνίδι με τις λέξεις μπορεί πολλές φορές να είναι μια παρέκκλιση στη χρήση της γλώσσας, μια ευρηματική χρήση σε συνδυασμό με τη φαντασία.
Ο Αλέξης ο παλαβολέξης/Μονολογούσε κι έψαχνε/Άκρη να βρει στις λέξεις
Αν ο τράγος τραγουδάει/ Κι η αρκούδα αρκουδάει/ Αν φοράει μπουφάν ο μπούφος
Αν μασάει κουκιά ο κούκος…. (Χορτιάτη, 1994:26)
Στη νεωτερική ποίηση, κάθε λεκτικό παιχνίδι δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να έχει και ποιητική πνοή (Ακριτόπουλος,2007:5-6). Μερικές φορές μπορεί να είναι πραγματικά μια μικρή ευτυχία λέξεων.
Γυαλί το γέλιο του γιαλού
Γελιέται ο ήλιος πάει αλλού
Γυαλίζεται και κολυμπάει
Θρύμματα φως γυαλοκοπάει… (Χορτιάτη,2002:10)
Η Θέτη Χορτιάτη εκμεταλλεύεται τις ιδιότητες της γλώσσας και με τρόπο πρωτότυπο και ευφάνταστο δημιουργεί συναρπαστικά γλωσσικά παιχνίδια με πολύ λεκτικό χιούμορ όπως στον τίτλο του έργου της «Φρούλου! Φρούλου! Φρέλα! Να’ταν χαλβάς η τρέλα!!!» (Χορτιάτη και Τσιλιμένη, 2000). Στο βιβλίο αυτό μας δίνει ένα λίμερικ με έντονα στοιχεία ελληνικότητας όσον αφορά το θέμα του. Ο έντονος ελληνικός ρυθμός, ξεπερνά το χαλαρό δέσιμο του εγγλέζικου λίμερικ. (Χορτιάτη, 1998:179 ).
Ο Καραγκιόζης με το Κολλητήρι
Στου Καραγκιοζοπαίκτη το ποτήρι
Βάζουν να πλύνουν τα ποδάρια τους
Μα….μούλιασαν και κόπηκαν τα’αχνάρια τους.
Τώρα απόδαροι χορεύουν ο Κουτσοκαραγκιόζης
Και το Κουτσοκολλητήρι (Χορτιάτη,2000:36)
Ένα πέταγμα με τη μαγική σκούπα του παραμυθιού σ’ένα πανηγύρι με χίλια μύρια παιχνίδια της φαντασίας πάνω στη γλώσσα μας, που με μέτρο και αρμονία παίζει με τις λέξεις, αναδεικνύοντας τα πλούτη της και δημιουργώντας μια χαρούμενη, παιχνιδιάρικη ατμόσφαιρα, ευεργετική για τα παιδιά, μικρά και μεγάλα (Χορτιάτη, 2008).
Δυο όμοιες λέξεις που πάνε μαζί χαρίζουν μουσικότητα στο στίχο:
Πρωί-πρωί ο κάβουρας/ γιαλό- γιαλό πηγαίνει
κι ένας γοβιός φιρί-φιρί/ κοντά-κοντά του βγαίνει (Χορτιάτη, 2009:10)
Λέξεις αντίθετες που πάνε μαζί:
Φύρδην- μίγδην/ κάτι ψάρια/ πότε πήχτρα/ πότε ανάρια
/Σύρε κι έλα/ κούνια μπέλα/μια σαρδέλα/είχε τρέλα ( Χορτιάτη, 2009:11)
Συνώνυμες και αντίθετες λέξεις λειτουργούν σαν παιχνίδι στα χείλη των παιδιών και διευρύνουν το λεξιλόγιο τους.
Μέρα- νύχτα/Τσάτρα πάτρα/
Μέσα έξω/‘κει στην Πάτρα (Χορτιάτη, 2009:12)
Λέξεις κρύβουν μέσα τους άλλες λέξεις:
Δυο κουνούπια ίδια/ Τρώνε κουνουπίδια/Και βουτούν στα ξίδια./
Κάνει η κουνουπιέρα/ Τα κουνούπια πέρα/ Που έφυγαν ταξίδια. (Χορτιάτη,1986:46 )
Η λέξη κουνουπίδια δίνει τις λέξεις « κουνούπια» και «ίδια» όπως και η λέξη κουνουπιέρα δίνει τις λέξεις « κουνούπια» και «πέρα».
Παιχνίδια με λέξεις ομόηχες και ομώνυμες δίνουν χιούμορ στα ποιήματα της Θέτης Χορτιάτη που διδάσκουν και διασκεδάζουν.
Τι ροδόσταμο στη Ρόδο/Ρόδα πάτησε ένα ρόδο/
Ρόδια κάνουν οι ροδιές/Και οι ρόδες τις ροδιές (Χορτιάτη,1986:51)
Το παιχνίδι με τις λέξεις σε συνδυασμό με τη φαντασία κάνει ευρηματική τη χρήση της γλώσσας, ένα αληθινό λεξοπανηγύρι! Η τεχνική του παράλογου γίνεται παιχνίδι.
Αν οι λέξεις έχουν κέφι/ ζαβολιά τρελή μας γνέφει/
Πότε σαν λεξοβροχή/ κι ειν’ η σκέψη προσευχή/
πότε σαν λεξοχαλάζι/χάρη παιχνιδιού και νάζι ( Χορτιάτη, 2009:30)
Παιχνίδια με λέξεις που δείχνουν ελληνικές πόλεις:
Με ξεπροβόδισαν αστέρια κι άνθη/ μαντίλι ανέμισε η πόλη…(Ξάνθη)
Πηδώ σε γάιδαρο, πετάω καβάλα/για μια παρέλαση μες στην ….(Καβάλα) (Χορτιάτη, 2009:36)
Παιχνίδια με λέξεις από την ελληνική ιστορία:
Ο Περικλής στο φως του Παρθενώνα/ Ο Μιλτιάδης φως του…(Μαραθώνα)
Φως οι πιστοί στον όρκο της πατρίδας/ οι τριακόσιοι και ο …(Λεωνίδας) (Χορτιάτη, 2009:38.)
Η Θέτη Χορτιάτη επιχειρεί ανατροπές γνωστών παραμυθιών με χιούμορ δημιουργώντας παρωδία. Η ιδέα βρίσκεται στο βιβλίο του Τζιάνι Ροντάρι «Γραμματική της Φαντασίας»:
Ο παπουτσωμένος γάτος
Ο Παπουτσωμένος γάτος/ φαντασμένος, αεράτος/
Ερωτεύτηκε μια γάτα/ μια ναζού πρασινομάτα/
Που δεν ήταν ξακουσμένη/ σαν κι αυτόν παπουτσωμένη/
Για να’ναι σωστό ζευγάρι/ παπουτσάκια θα της πάρει… ( Χορτιάτη, 2009:46)
Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι
Η Χιονάτη κι οι νάνοι/Μες στου δάσους το σπιτάκι/
Τραγουδούν ή κάνουν νάνι/Ή χορεύουνε συρτάκι
Η Χιονάτη όμως πλήττει/ ώρες μόνη μες στο σπίτι/
Κι έναν γίγαντα φλερτάρει/ λέει, μαζί τους να τον πάρει… (Χορτιάτη, 2009:47)
Η κοκκινοσκουφίτσα γίνεται κακιά και η Σταχτοπούτα από ταπεινή κόρη «μπαινοβγαίνει στα χλιδιάρικα ινστιτούτα». Η Θέτη Χορτιάτη ανατρέπει το παραμύθι της Σταχτοπούτας αλλά και σατιρίζει την εποχή με πολύ χιούμορ.
Η Σταχτοπούτα
Μπαινοβγαίνει η Σταχτοπούτα/ σε χλιδιάρικα ινστιτούτα
Το’ βαλε πείσμα, γινάτι/ να θαμπώσει το παλάτι.
Μπότοξ, μπλάστρια και φτιασίδια/ αλλού μάτια, αλλού φρύδια.
Άλλη φάτσα….τράβα-τράβα/ κι ούτε σχέδιο Καλατράβα
………………………………………………………………..
Κόψε’ κεινα, ράψε τούτα/Πια δεν είμαι Σταχτοπούτα
Έγινα άλλο παραμύθι:/ «Σταχτορίχτρα κουτορνίθι» (Χορτιάτη, 2009:48)
Η γλώσσα χρησιμοποιείται κατά τρόπο παιγνιώδη. Η Θέτη Χορτιάτη επινοεί λέξεις, όπως Κοκκινομηχανίτσα, η λέξη – υβρίδιο δηλώνει κάτι φανταστικό που δεν υπάρχει αλλά φαίνεται παράλογο. Η δημιουργία τέτοιων λέξεων εκτός από τη διεύρυνση του λεξιλογίου βοηθά στην παραγωγή και σύνθεση λέξεων. Ακόμα, το λεκτικό χιούμορ προκαλείται από τη χρήση παραπλήσιων ηχητικά λέξεων. Η Κοκκινομηχανίτσα συγγενεύει ηχητικά με την Κοκκινοσκουφίτσα:
Η Κοκκινοσκουφίτσα Κοκκινομηχανίτσα
…….Η Κοκκινοσκουφίτσα/ με μπότες και με βίτσα/
Με θάρρος πάει στο δάσος/ στα κόλπα είναι άσσος/
Λουλούδια δε θα μάσει/ το λύκο θα δαμάσει/
Με τσακπινιά και χάρη/ του γδέρνει το τομάρι… ( Χορτιάτη, 2009:49)
Επίλογος
Η Θέτη Χορτιάτη συνδυάζει στο έργο της λεκτική φαντασία, χιούμορ, παρωδία και ποίηση. Κάνει την τέχνη της παιχνίδι και προσκαλεί το παιδί να παίξει στο χώρο της δημιουργικής φαντασίας, όπου η λέξη φορτίζεται με τη μέγιστη δυνατή ισχύ της. Κάνει το παιδί να παίξει με τη γλώσσα του, το μυεί στην ταχυδακτυλουργία των λέξεων, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Σκαρώνει απροσδόκητες καταστάσεις όπου συνυπάρχουν το χιούμορ, το φανταστικό και το παράλογο για να προκαλέσει στο παιδί γέλιο καθαρό, ξεκαρδιστικό αλλά και να το διδάξει. Στήνει μια γιορτή της γλώσσας με λογοτεχνικά σχήματα (παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις). Το μικρό παιδί παίρνει μέρος σ’ αυτή τη γιορτή γιατί σε αντίθεση με τον ενήλικο, παραβιάζει κανόνες και ερμηνεύει επιλεκτικά και αυθαίρετα ή αντιλαμβάνεται ως κυριολεξία κυρίως τη μεταφορά(Winner et all, 1987). Έτσι, ο μεταφορικός λόγος της ποίησης είναι οικείος και ευπρόσδεκτος για τα μικρά παιδιά και εναρμονίζεται με τα ειδικά, νοητικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά του παιδιού(Καρακίτσιος,2000). Οι ομοηχίες, η ρίμα, οι επαναλήψεις, οι συνηχήσεις, οι ονοματοποιίες στα ποιήματα της Θέτης Χορτιάτη προσδίδουν ήχο και ρυθμό στους στίχους των ποιημάτων της κι αυτό ικανοποιεί ανάγκες του μικρού παιδιού για κίνηση και δράση. Τα παιδιά έλκονται και χαίρονται με το ρυθμό και τη μουσικότητα του στίχου. Άλλωστε, η αίσθηση του ρυθμού υπάρχει στο παιδί πριν από την εκμάθηση της γλώσσας (Καρακίτσιος, 2000). Αλλά και η ποίηση στην πρωτογονική της μορφή αποτελούσε ενιαίο σώμα με τη μουσική και το χορό. Το παιδί στο άκουσμα έμμετρων ποιημάτων γοητεύεται από τις ακουστικές εικόνες και δίνει προτεραιότητα σ’ αυτές. Συμμετέχει σ’ αυτό που ακούει όχι μόνο με το μυαλό του, αλλά και με το αυτί και το σώμα του(Καρακίτσιος, 2000).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ακριτόπουλος, Αλέξανδρος.(2007). «Το σύγχρονο παραμύθι του Ευγένιου Τριβιζά: Μυθοπλασία και λόγος». Κείμενα, τεύχος 6, σελ. 5-9
Αναγνωστόπουλος, Βασίλης.(1988Α). « Λίμερικ και παιχνιδόλεξα». Διαδρομές, τεύχος 11, σελ.200-202
Καρακίτσιος, Ανδρέας.(2000). « Ποίηση στο Νηπιαγωγείο».Ερευνώντας τον κόσμο του παιδιού, τεύχος 4, σελ.115-133
Καρακίτσιος, Ανδρέας.(2002). Σύγχρονη Παιδική Ποίηση. Θεσσαλονίκη: Σύγχρονοι ορίζοντες.
Κουλουμπή- Πετροπούλου, Κατερίνα.( 1988). « Ο Καρνέι Τσουκόφσκι για την παιδική ποίηση». Διαδρομές, τεύχος 11, σελ. 184-187
Ροντάρι, Τζιάννι.(1994). Γραμματική της Φαντασίας. Μετάφραση: Μαρία Βερτσώνη- Κόκολη και Λία Αγγουρίδου- Στρίντζη. Αθήνα: Τεκμήριο
Τζαφεροπούλου, Μαρία-Μάγδα.(1991). « Το χιούμορ στην Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία (πεζογραφία 1980-1990)». Διαδρομές, τεύχος 23, σελ. 167-173
Τσιλιμένη, Αναστασία.(2005). « Limericks: Το ά-λογο της φαντασίας στην εκπαίδευση. Παιχνίδια λόγου και δημιουργικότητας». Στο: Η Λογοτεχνία στο Σχολείο. Επιμέλεια Τζίνα Καλογήρου- Κική Λαλαγιάννη. Αθήνα: Τυπωθήτω- Γιώργος Δάρδανος
Χορτιάτη, Θέτη.(1986). Παιχνιδόλεξα. Αθήνα:Κέδρος
Χορτιάτη, Θέτη.(1988). Παιχνιδόγελα. Αθήνα:Καμπανάς
Χορτιάτη, Θέτη.(1994). Ο Αλέξης ο παλαβολέξης. Αθήνα: Λωτός
Χορτιάτη, Θέτη.(1998). «Λεκτική Φαντασία: η προσέγγιση της ποίησης στο σχολείο». Διαδρομές, τεύχος 51, σελ. 174-182
Χορτιάτη, Θ, Τσιλιμένη, Τ.(2000). Φρούλου! Φρούλου! Φρέλα!. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Χορτιάτη, Θέτη.(2002). Λεξοσκανταλιές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Χορτιάτη, Θέτη.(2009). Λεξοχαρές και λεξοπανηγύρια. Αθήνα: Δια Βίου
Winner E., Mc Carthy M., Cardner A.(1987): « The ontogenesis of metaphor»,pp. 10-
